امروزه گمرک الکترونیک در تجارت بین المللی نقش مهمی دارد، در واقع به میزانی که مراحل مربوط به تشریفات گمرکی ساده تر و سریع تر انجام شود ، صادرات و واردات کشور روان تر شده و در نتیجه به سرعت افزایش می یابد و این امر موجب سهولت کار فعالان در حوزه تجارت خواهد شد . همچنین، با مستند شدن اقدامات گمرکی به صورت الکترونیکی، نظارت بر امور گمرکی دقیق تر و شفاف تر می شود. گسترش و توسعه گمرک الکترونیک به داشتن یک برنامه ریزی قوی برای آینده کمک زیادی خواهد کرد به نحوی که در آینده شاهد مکانیزه شدن تمامی امور گمرکی خواهیم بود.
گمرک الکترونیک به معنای کنترل تمامی امور و فعالیت های مربوط به گمرک همچون صدور اسناد ترخیص کالا، ثبت سوابق و برنامه ریزی بر اساس داده های دقیق موجود، با استفاده از یک سیستم الکترونیکی است. در بسیاری از کشورهای جهان استفاده از یک سیستم گمرک الکترونیکی برای توسعه تجارت الکترونیک خیلی وقت است که آغاز شده است.
به عنوان مثال کشور ژاپن یکی از پیشتازان این عرصه بوده و گمرک الکترونیک آن مبتنی بر یک سیستم تک‌پنجره‌ای یا تک ایستگاهی است که به دو بخش هوایی و دریایی تقسیم می شود. در ابتدا قسمت هوایی شامل ۱۰ فرودگاه و ۲۴۱ کاربر خصوصی می شد اما در حال حاضر در حدود ۹۵ درصد از اظهارنامه‌های صادراتی و وارداتی این کشور از طریق این سیستم صورت می گیرد. همچنین در قسمت دریایی این سیستم که از سال ۱۹۹۱ افتتاح شد ۱۲۰ بندر و ۹۵۸ کاربر خصوصی وجود دارد که شامل ۹۶ درصد از اظهارنامه‌ها و فعالیت های تجاری می‌شود. بنابراین تجربه ۳۰ ساله ژاپن نشان دهنده یک نظام کنترلی در گمرک است . نکته اصلی در راه اندازی یک سیستم گمرک الکترونیکی بهینه توجه کردن به دیدگاه و نظرات بازرگانان فعال در این حوزه است که این کار اهمیت زیادی در به حداقل رساندن هزینه‌های ملی خواهد داشت.
با توجه به معایبی که در اسناد کاغذی وجود دارد، بنابراین اسناد الکترونیکی می تواند جایگزین مناسبی برای آنها باشد. اداره کردن گمرک با روش های قدیمی معایب و مشکلاتی را به همراه دارد که با راه اندازی یک سیستم الکترونیکی و اداره کردن آن تمامی این مشکلات مرتفع خواهد شد. از جمله مشکلاتی که در روند اداره سنتی گمرک وجود دارد می توان به تاخیر کالا در مرزها به دلیل رویه سنتی ترخیص کالا، کاغذبازی زیاد، نبود شفافیت لازم، بررسی چندین باره اسناد و مدارک و اتلاف وقت اشاره کرد که با الکترونیکی شدن گمرک مراحل مربوط به ترخیص کالا به سرعت انجام خواهد شد. همچنین زمان صدور گواهی نامه ها و مجوزها و ترخیص ها کاهش موثری داشته است و ترخیص سریع کالا منجر به رقابت تجاری سریع در بازار جهانی می شود.
مزایای گمرک الکترونیک
مزایای گمرک الکترونیک که قبلا نیز توسط مدیر کل گمرکات استان کرمان مطرح شده بود می توان به موارد زیر اشاره کرد:
- افزایش شفافیت در امور گمرکی و شناسایی محموله های غیرقانونی یا متصدی حمل و نقل مشکوک
- جلوگیری از جعل فیش حقوق ورودی و افزایش چشمگیر سلامت اداری گمرک
- عدم نیاز صاحبان کالا به حضور در گمرک و امکان انجام کار از طریق اینترنت
- امکان ارتباط با سازمان هایی که به بحث تجارت مربوط می شوند
- امکان اندازه گیری دقیق زمان انجام کار
- امکان ارائه به روز آمار واردات و صادرات و کاهش زمان ترخیص کالا از ۲۶ روز در گذشته به ۳ روز در حال حاضر به طور میانگین
- در دسترس قرار دادن آخرین تحولات در حوزه قوانین و رویه های گمرکی به صورت آنی
- افزایش کیفیت اطلاعات
- انجام تحلیل های دقیق در امور تجاری و جلوگیری از اعمال سلیقه در مسائل گمرکی
اما باید به این نکته نیز توجه کرد که تنها الکترونیکی شدن فعالیت های سنتی گمرک به افزایش کارایی آن کمک نخواهد کرد، بلکه ضروری است اداره سنتی و دستی امورات گمرکی در ابتدا مورد بررسی و بازنگری قرار بگیرد تا به مدلی ساده تر و صحیح تر تغییر یابد و سپس این مدل به صورت الکترونیکی در اختیار فعالان این حوزه قرار بگیرد.
در این رابطه کنوانسیون بین المللی کیوتو ، از سوی سازمان جهانی گمرک قوانین مربوطه را در سطح بین المللی مورد بازنگری و تجدیدنظر قرار داده است و ایران نیز از سال ۱۳۸۹ به موجب قانون الحاق دولت جمهوری اسلامی ایران به کنوانسیون تجدیدنظر شده کیوتو در مورد ساده سازی و هماهنگ سازی تشریفات گمرکی همراه با بسیاری از کشور های دیگر به این کنوانسیون ملحق شده است.
لازم به ذکر است کشورهای ملحق شده به این کنوانسیون علاوه بر فعالیت در جهت از بین بردن مغایرت های موجود در تشریفات گمرکی خود با سایر کشورها که موجب کاهش سرعت فعالیت های تجارت و دیگر مبادلات بین المللی می شود، علاقه خود را به گسترش همکاری های بین المللی و نیز افزایش حجم مبادلات بین المللی نشان می دهند که با اعمال تمامی اصول و استانداردهای مربوط به این کنوانسیون می توانند به اهداف مورد نظر خویش دست یابند.
اخیرا دولت یازدهم به منظور دستیابی بیشتر به اهداف یک گمرک مکانیزه و دیجیتال، اقدام به الکترونیکی کردن 34 عملیات گمرکی کرده است، برخی از این عملیات ها شامل دوراظهاری صادرات، دوراظهاری واردات، دریافت الکترونیک مانیفست، دریافت الکترونیک قبض انبار و مدیریت آن، کنترل الكترونيكي بدهی‌ها، انجام امور احراز هویت توسط سامانه، تعیین اتوماتیک و هوشمند کارشناس، سلکتیویتی مسیر اظهارنامه (مسیر سبز- مسیر زرد- مسیر قرمز)، دریافت مجوزهای لازم به‌صورت الکترونیک، صندوق الكترونيكی، صندور پروانه (برگ سبز) الکترونیکی، توزین هوشمند، دریافت بیجک الکترونیک از انبارها ، سلکتیویتی درب خروج، سامانه جامع بازبینی، دوراظهاری ترانزیت، پلمپ الکترونیکی، ارسال و دریافت اطلاعات به‌صورت الکترونیکی بین گمرک مبدأ و مقصد، تير الكترونيكي(E-TIR) ، سامانه هوشمند بیمه، سامانه بایگانی دیجیتال اسناد، سامانه پیامک استعلام پته عبور، کنترل ورود و خروج خودروها به‌صورت هوشمند، گزارشات آنلاين مدیریتی، اعمال بخشنامه‌ها و مقررات به‌صورت الكترونيكي، ارزيابي عملكرد گمركات سراسر كشور با مدل پي ام سي(PMC)، سامانه آنلاين ارزش، سامانه همراه گمرک و پرداخت اینترنتی می شود.
علاوه بر موارد مذکور ، کارت الکترونیکی کارگزاران گمرکی نیز به صورت الکترونیکی صادر می شود. همچنین وکالت‌نامه رسمی الكترونيكي توسط سامانه جامع گمركي الزامی شده است که با اين اقدام اسکن و انضمام تصویر وکالت‌نامه رسمی کارگزاران گمرکی (شخصي و حقیقی) در هنگام اظهار کالا در سامانه جامع امور ضروری است.
