اینکوترم‌ها (Incoterms) یا قواعد بین‌المللی تجارت، توافق‌های استانداردی هستند که توسط اتاق بازرگانی بین‌المللی (ICC) تنظیم شده‌اند تا شرایط حمل‌ونقل و تعهدات بین خریدار و فروشنده در معاملات بین‌المللی را شفاف‌تر کنند. یکی از رایج‌ترین اینکوترم‌ها در تجارت جهانی، اینکوترم فوب (Free On Board) است که به معنای تحویل کالا بر روی عرشه کشتی است. در این مطلب به بررسی دقیق اینکوترم FOB، کاربردهای آن، مزایا و چالش‌های احتمالی برای طرفین معامله و نکاتی که باید در نظر داشت، می‌پردازیم. اگر می‌خواهید با اهمیت FOB در حمل‌ونقل دریایی و وظایف خریدار و فروشنده در این اینکوترمز آشنا شوید، فقط کافی است ۵ دقیقه از وقت خود را صرف مطالعه این مقاله کنید.
۱. اینکوترم FOB چیست؟
اصطلاح FOB مخفف عبارت Free On Board است که به‌طور مستقیم می‌توان آن را به «تحویل روی عرشه» ترجمه کرد. بر اساس شرایط FOB، فروشنده موظف است کالا را در بندر مبدأ ارسال و آن را بر روی عرشه کشتی قرار دهد. از این نقطه به بعد، مسئولیت‌ها و هزینه‌ها به خریدار منتقل می‌شود و او مسئول حمل‌ونقل بین‌المللی کالا، بیمه و سایر هزینه‌های مرتبط با حمل تا مقصد نهایی خواهد بود.
۲. وظایف فروشنده و خریدار در FOB
در معاملات FOB، مسئولیت‌ها بین خریدار و فروشنده به شکل دقیقی مشخص شده‌اند. وظایف هر طرف شامل موارد زیر است:
وظایف فروشنده:
- آماده‌سازی کالا و بسته‌بندی مناسب جهت حمل.
- انجام تشریفات گمرکی در کشور مبدأ و دریافت مجوزهای موردنیاز برای صادرات.
- تحویل کالا روی عرشه کشتی در بندر مبدأ مشخص‌شده.
- ارائه اسناد مربوط به کالا (مانند بارنامه و فاکتور) به خریدار.
وظایف خریدار:
- پرداخت هزینه‌های حمل‌ونقل پس از بارگیری روی کشتی تا مقصد نهایی.
- پرداخت هزینه‌های بیمه برای جبران خسارت‌های احتمالی در طول مسیر.
- انجام تشریفات گمرکی و ترخیص کالا در کشور مقصد.
- پرداخت هزینه‌های تخلیه کالا و تحویل به محل نهایی.
۳. کاربردهای اینکوترم FOB در تجارت بین‌الملل
FOB یکی از اینکوترم‌های پرکاربرد به‌ویژه در صادرات و واردات کالاهای بزرگ و سنگین، مانند ماشین‌آلات صنعتی، مواد اولیه و محصولات کشاورزی است. ازآنجاکه FOB مناسب حمل دریایی است، در تجارت کالاهایی که حجم زیاد دارند و از لحاظ اقتصادی بهتر است با کشتی حمل شوند، کاربرد دارد. اینکوترم FOB برای کالاهایی که به‌صورت بسته‌بندی یا پالت‌بندی شده و قابل بارگیری در کانتینرهای دریایی هستند، مناسب است.
۴. مزایای استفاده از اینکوترم FOB
استفاده از اینکوترم FOB برای فروشنده و خریدار مزایای زیادی دارد، از جمله:
- کنترل بیشتر خریدار بر روند حمل‌ونقل: در شرایط FOB، خریدار می‌تواند خود شرکت حمل‌ونقل را انتخاب کند و بر روند انتقال کالا از مبدأ به مقصد نظارت داشته باشد.
- کاهش هزینه‌ها برای فروشنده: فروشنده فقط تا لحظه بارگیری روی کشتی مسئولیت دارد و نیاز به انجام بیمه یا پرداخت هزینه‌های اضافی حمل تا مقصد نهایی ندارد.
- سهولت در انجام معاملات بین‌المللی FOB: برای خریدار و فروشنده به دلیل تقسیم واضح مسئولیت‌ها شرایطی امن و شفاف ایجاد می‌کند که باعث می‌شود هر دو طرف با اطمینان بیشتری معامله کنند.
- کاهش ریسک‌های مرتبط با حمل‌ونقل برای فروشنده: از لحظه بارگیری روی عرشه، ریسک آسیب یا سرقت کالا به خریدار منتقل می‌شود و فروشنده دیگر مسئولیتی دراین‌خصوص ندارد.
۵. چالش‌ها و محدودیت‌های استفاده از FOB
با وجود مزایای متعدد، استفاده از اینکوترم FOB نیز چالش‌هایی به همراه دارد که باید در نظر گرفته شود:
- مسئولیت کامل ریسک حمل‌ونقل با خریدار است: در شرایط FOB، تمام ریسک‌ها و هزینه‌های مرتبط با حمل‌ونقل از لحظه بارگیری کالا بر عرشه به خریدار منتقل می‌شود؛ بنابراین، خریدار باید توجه داشته باشد که بیمه کافی را برای کالا تهیه کند تا از جبران خسارات احتمالی در مسیر اطمینان حاصل کند.
- نیاز به هماهنگی دقیق در بارگیری: فروشنده موظف است کالا را در زمان معین بر روی کشتی مشخص‌شده بارگیری کند و عدم هماهنگی می‌تواند منجر به هزینه‌های اضافی برای خریدار شود.
- محدودیت در انتخاب شرکت‌های حمل‌ونقل برای فروشنده: در این شرایط، فروشنده نمی‌تواند شرکت حمل‌ونقل را انتخاب کند و باید طبق قرارداد، کالا را به بندر و کشتی مورد توافق منتقل کند که ممکن است محدودیت‌هایی ایجاد کند.
۶. تفاوت FOB با دیگر اینکوترم‌های مشابه
برای درک بهتر FOB، مقایسه آن با دیگر اینکوترم‌های مشابه مفید است:
- FOB و CIF: در شرایط CIF، فروشنده علاوه بر تحویل کالا بر روی عرشه، هزینه حمل و بیمه تا مقصد را نیز پرداخت می‌کند. این تفاوت بزرگ باعث می‌شود که در FOB خریدار مسئولیت بیشتری در زمینه حمل و بیمه داشته باشد.
- FOB و EXW: در EXW، فروشنده تنها مسئول آماده‌سازی کالا در محل خود است و خریدار مسئولیت کامل حمل‌ونقل و هزینه‌های آن را از ابتدا به عهده دارد. این در حالی است که در FOB، فروشنده کالا را تا بندر و کشتی مشخص‌شده در مبدأ تحویل می‌دهد.
در هنگام تنظیم قرارداد با شرایط FOB، بهتر است به نکات زیر توجه کنید:
- انتخاب بندر مبدأ دقیق: مشخص‌کردن بندر مبدأ و کشتی موردنظر برای تحویل کالا می‌تواند از بروز اختلافات جلوگیری کند.
- بیمه مناسب برای خریدار: باتوجه‌به اینکه مسئولیت حمل کالا و هزینه‌های مرتبط با آن پس از بارگیری بر روی کشتی به خریدار منتقل می‌شود، او باید مطمئن شود که پوشش بیمه‌ای کافی برای کالا تهیه کرده است.
- همکاری در انجام تشریفات گمرکی: اگرچه فروشنده مسئولیت انجام تشریفات گمرکی در کشور مبدأ را دارد، اما همکاری و اطلاع‌رسانی صحیح از سوی هر دو طرف می‌تواند روند ترخیص را تسریع کند.
در پایان
اینکوترم FOB (Free On Board) یکی از مهم‌ترین و پرکاربردترین اینکوترم‌ها در معاملات بین‌المللی است که به خریداران و فروشندگان کمک می‌کند مسئولیت‌ها و هزینه‌ها را تقسیم کنند. در FOB، فروشنده کالا را تا بندر مبدأ می‌رساند و پس از بارگیری روی کشتی، تمامی هزینه‌ها و مسئولیت‌ها به خریدار منتقل می‌شود.
با وجود مزایای متعدد FOB، توجه به چالش‌ها و محدودیت‌های آن نیز برای انجام معامله‌ای موفق ضروری است. به‌طورکلی باید توجه داشت فوب یا FOB یکی از قراردادهای بین‌المللی برای حمل‌ونقل کالا و بار است که مشخص می‌کند در صورت آسیب‌دیدن، گم‌شدن یا ازبین‌رفتن کالاها، چه کسی مسئول آن است. صرف‌نظر از اینکه این حمل‌ونقل در سطح داخلی یا بین‌المللی انجام شود، شرایط FOB می‌تواند تأثیر زیادی در هزینه‌های موجودی، حمل‌ونقل و بیمه داشته باشد.
سؤالات متداول
اینکوترم FOB یا تحویل روی عرشه به این معنی است که فروشنده کالا را تا بندر مبدأ تحویل می‌دهد. پس از آن، مسئولیت‌ها و هزینه‌های حمل‌ونقل به خریدار منتقل می‌شود.
در شرایط CIF، فروشنده علاوه بر تحویل کالا بر روی کشتی، هزینه حمل و بیمه تا مقصد را نیز می‌پردازد. اما در FOB، مسئولیت و هزینه‌های حمل و بیمه پس از بارگیری کالا بر عهده خریدار است.
بله، اینکوترم FOB تنها برای حمل‌ونقل دریایی و آبی استفاده می‌شود و مناسب بارگیری کالاهایی است که از طریق کشتی حمل می‌شوند.
در FOB، پس از بارگیری کالا روی کشتی، مسئولیت بیمه با خریدار است؛ بنابراین، خریدار باید اطمینان حاصل کند که کالا به‌درستی بیمه شده باشد.
اینکوترم FOB بیشتر برای کالاهای حجیم و سنگین که از طریق حمل‌ونقل دریایی منتقل می‌شوند، مناسب‌تر است.
فروشنده موظف است کالا را آماده و بسته‌بندی کند، تشریفات گمرکی صادرات را انجام دهد و کالا را تا بندر مبدأ و روی عرشه کشتی تحویل دهد. پس از بارگیری روی کشتی، مسئولیت به خریدار منتقل می‌شود.
خریدار باید هزینه‌های حمل‌ونقل، بیمه و تمامی هزینه‌های تخلیه و ترخیص کالا در کشور مقصد را پرداخت کند. او همچنین مسئول انجام تشریفات گمرکی در کشور مقصد است.
بله، با توافق طرفین قرارداد، می‌توان شرایط خاصی را اضافه یا تغییر داد. اما این تغییرات باید به‌طور دقیق و شفاف در قرارداد ذکر شوند تا از سوءتفاهم جلوگیری شود.
